Η Εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης (Α' Μέρος)

Για πάνω από 20 αιώνες, η Θεσσαλονίκη ήταν το καταφύγιο των καταδιωγμένων Εβραίων της Ευρώπης. Ιστορικά κέντρα της διασποράς, μετακινούμενα αδιάκοπα στο χώρο και στο χρόνο, μεταφυτεύτηκαν και ρίζωσαν στην πόλη αυτή, δημιουργώντας έτσι μια μεγάλη Εβραϊκή κοινότητα, από τις πιο σημαντικές ίσως σ’ ολόκληρο τον κόσμο, ιδιαίτερα κατά την περίοδο 1492-1943.

ΠΡΩΙΜΑ ΧΡΟΝΙΑ

Ο χρόνος εγκατάστασης των πρώτων Εβραίων στη Θεσσαλονίκη εξακολουθεί να παραμένει έως τώρα ένα άλυτο ιστορικό πρόβλημα. Αν και οι ιστορικές αποδείξεις είναι περιορισμένες, κάποιοι ερευνητές πιστεύουν ότι από την εποχή της ίδρυσής της (315 π.Χ.), η Θεσσαλονίκη είχε και Εβραίους κατοίκους. Άλλοι θεωρούν ότι οι πρώτοι Εβραίοι, που εγκαταστάθηκαν στην πόλη, έφτασαν γύρω στο 140 π.X., και προέρχονταν από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Δε διαθέτουμε όμως οποιαδήποτε μαρτυρία ή στοιχείο, που θα μας επέτρεπε να τεκμηριώσουμε το σημαντικό αυτό γεγονός. Η ύπαρξη Εβραίων στη Μακεδονία αναφέρεται στον Φλάβιο Ιώσηπο και σε διασωθέν γράμμα, του 10 μ.Χ., από τον Ηρώδη προς τον Καλιγούλα. Η αρχαία εκείνη Εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης αποτελούσε τυπικό δείγμα ιουδαϊκής παροικίας σε μια μεσογειακή μεγαλούπολη των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων. Τα μέλη της, οι λεγόμενοι Ρωμανιώτες, είχαν εξελληνίσει τα ονόματά τους και μιλούσαν την ελληνική γλώσσα, διατηρώντας ταυτόχρονα και αρκετά στοιχεία Εβραϊκής ή Αραμαϊκής προέλευσης, καθώς και την εβραϊκή γραφή. Ήταν συγκεντρωμένα στην περιοχή γύρω από το λιμάνι της πόλης και το κέντρο της κοινωνικής και θρησκευτικής τους ζωής ήταν η Ετς Χαΐμ (Δέντρο της ζωής), η αρχαιότερη Συναγωγή της Θεσσαλονίκης. Η συναγωγή αυτή, στην περίοδο της Τουρκοκρατίας και μέχρι την πυρκαγιά του 1917, βρισκόταν περίπου στη συμβολή των σημερινών οδών Δημοσθένους και Καλαποθάκη, δηλαδή κοντά στο λιμάνι. Αυτή, λοιπόν, την οργανωμένη Εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης των πρώτων μεταχριστιανικών χρόνων, θα επισκεφθεί ο Απόστολος Παύλος, το 50 μ.Χ. και στο οδοιπορικό του, θα συναντήσουμε την πρώτη γραπτή μαρτυρία για την εβραϊκή παρουσία στην πόλη.

ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ
Αρκετές μαρτυρίες για την ύπαρξη Εβραϊκής κοινότητας (των «Ρωμανιωτών») στη Θεσσαλονίκη υπάρχουν στη διάρκεια της Ρωμαϊκής, και αργότερα της Βυζαντινής, αυτοκρατορίας. Είναι, λοιπόν, γνωστό, ότι στη διάρκεια της Ρωμαϊκής περιόδου, οι Ρωμαίοι παραχώρησαν μια ευρύτατη αυτονομία στην Εβραϊκή κοινότητα, τα μέλη της οποίας διέμεναν σε διάφορα μέρη της πόλης και δεν ήταν πια μαζεμένοι γύρω από το λιμάνι. Είναι έμποροι, τεχνίτες, αγρότες, ακόμα και καλλιεργητές μεταξιού. Ο ανώτατος ηγέτης της κοινότητας είναι ο ραβίνος που με τη βοήθεια 6 προκρίτων αντιμετωπίζει τις καθημερινές ανάγκες και υποχρεώσεις των μελών της.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Με τη διαίρεση του Ρωμαϊκού κράτους, το 395 μ.Χ., σε ανατολικό και δυτικό, η Θεσσαλονίκη γίνεται η δεύτερη πιο σημαντική πόλη στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, μετά την Κωνσταντινούπολη. Ορισμένοι Βυζαντινοί αυτοκράτορες ήταν εχθρικοί προς τις Εβραϊκές κοινότητες στην επικράτειά τους και ειδικά στην κοινότητα της Θεσσαλονίκης, και τους επιβάλλουν ειδικές φορολογίες ή μέτρα περιοριστικά στην άσκηση της λατρείας τους. Οι αυτοκράτορες Μ. Κωνσταντίνος καιΘεοδόσιος Β' επέβαλαν αντιεβραϊκούς νόμους. Ο Ιουστινιανός Α' απαγόρευε τη δημόσια άσκηση των θρησκευτικών εντολών (μιτσβότ), την απαγγελία της καθημερινής προσευχής (Shema) και στον Ιουστινιανό Κώδικα, οι Εβραίοι χαρακτηρίζονται ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Μάλιστα, εξέδωσε διάταγμα ώστε το Εβραϊκό Πάσχα (Πέσαχ) να γιορτάζεται μετά το Ελληνικό Ορθόδοξο Πάσχα. Δεν έλειψαν βέβαια και κάποιες προσπάθειες εκχριστιανισμού, όπως οι αυτοκράτορες Βασίλειος Α' ο Μακεδόνας και Λέων ΣΤ' ο Σοφός, που ανάγκασαν τους Εβραίους να αλλάξουν θρησκεία ή να εγκαταλείψουν τη χώρα. Οι προσπάθειες αυτές, όμως, δεν απέδωσαν σπουδαία αποτελέσματα, αφού αποδοκιμάστηκαν ακόμα και από Οικουμενικές Συνόδους, όπου διακηρύχθηκε ότι οι Εβραίοι δικαιούνται να ζουν ελεύθερα και σύμφωνα με τις επιταγές της θρησκείας τους.


Σταυροφόροι σκοτώνουν Εβραίους

Ένας από τους ελάχιστους αυτοκράτορες που φέρθηκε ευνοϊκά στους Εβραίους ήταν ο Αλέξιος Α' ο Κομνηνός, που στη διάρκεια της Α' Σταυροφορίας ελάφρυνε τους φόρους που βάραιναν τους Εβραίους.
Η μεσοβυζαντινή Θεσσαλονίκη ακμάζει, παρά τους πολέμους που διεξάγονται στον περίγυρό της και τις διαδοχικές επιδρομές των Σλάβων και των Βουλγάρων. Μαζί της ακμάζει και η Εβραϊκή κοινότητα της πόλης, παρά τις ταλαιπωρίες που υπέστη στη διάρκεια της Βυζαντινής περίοδου Στα μέσα του 12ου αιώνα, ο πληθυσμός της πόλης ξεπερνά τους 100.000 κατοίκους. Οι περισσότεροι Εβραίοι είναι έμποροι και ασχολούνται ιδιαίτερα με το εμπόριο του μεταξιού. Το 1159 περίπου, ξεκινά από τη Σαραγόσα της Ισπανίας, ο γνωστός Εβραίος περιηγητήςΒενιαμίν μπεν Γιονά από την Τουδέλα, για ένα μεγάλο ταξίδι, που θα κρατήσει πάνω από 13 χρόνια, φτάνει στη Θεσσαλονίκη και αναφέρει ότι την εποχή εκείνη υπήρχε εκεί μια ευημερούσα κοινότητα που είχε 500 Εβραίους ή εβραϊκές οικογένειες: «Ύστερα από διήμερο θαλασσινό ταξίδι φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη, μεγάλη παραλιακή πολιτεία που έχτισε ο βασιλιάς Σέλευκος, ένας από τους τέσσερις διαδόχους του Αλεξάνδρου. Εδώ ζουν 500 Εβραίοι, με επικεφαλής τον ραβίνο Σαμουήλ και τους γιους του που διακρίνονται για τη μόρφωση τους. Εκτός απ’ αυτόν, ζουν εκεί και οι ραβίνοι Σαμπετάι, Ηλίας και Μιχαήλ και άλλοι εξόριστοι Εβραίοι που είναι ειδικοί τεχνίτες».
Στα επόμενα χρόνια, η Θεσσαλονίκη θα δοκιμαστεί από την πολιορκία και την καταστροφή της από τους Νορμανδούς (1185) και την κατάληψη της από τουςΦράγκους της Δ' Σταυροφορίας (1204), καθώς και τις ανακαταλήψεις της, αρχικά από το Δεσποτάτο της Ηπείρου (1224) και στη συνέχεια από την αυτοκρατορία της Νίκαιας (1246). Τα βάσανα των Εβραίων συνεχίζονται στη διάρκεια της Λατινικής αυτοκρατορίας (1204-1261) και αργότερα στη διάρκεια της διοίκησης της πόλης από το Δεσπότη της Ηπείρου, Θεόδωρο Δούκα (1224-1230). Θα ακολουθήσουν επιδρομές Σέρβων, Βουλγάρων, Καταλανών, η επανάσταση των Ζηλωτών (1342-1349) και η πρώτη άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους (1387).

14ος-15ος ΑΙΩΝΑΣ

Τον επόμενο αιώνα φαίνεται ότι ησύχασαν λίγο τα πράγματα για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, τόσο που από τα μέσα του 14ου αιώνα, η πόλη θα δεχθεί κι άλλους Εβραίους κυνηγημένους από την Κεντρική Ευρώπη, τη Σικελία και την Ιταλία, που ιδρύουν τις δικές τους κοινότητες και Συναγωγές. Έτσι, το 1376 σημειώνεται και η πρώτη εγκατάσταση στη Θεσσαλονίκη των ΕβραίωνΑσκεναζίμ, που έρχονται διωγμένοι από την Ουγγαρία και τη Γερμανία. Οι αφίξεις τους θα συνεχιστούν σε όλη τη διάρκεια του 15ου αιώνα. Το 1394, θα εγκατασταθεί στην Θεσσαλονίκη και μια μικρή ομάδα Εβραίων από την Προβηγκία, ενώ το 1423, ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος, κυβερνήτης της Θεσσαλονίκης, πουλάει την πόλη στους Ενετούς. Την περίοδο της Ενετοκρατίας (1423-1430), θα διευρυνθεί η εγκατάσταση Εβραίων από την Ιταλία και από τη Σικελία, που θα ιδρύσουν νέες Συναγωγές και θα σχηματίσουν έτσι τη δική τους ιδιαίτερη κοινότητα. Οι Ενετοί, είτε από θρησκευτικό πάθος είτε από καθαρά εμπορικούς λόγους, επέβαλαν στους Εβραίους βαριά φορολογία, προκαλώντας μια ακόμα μετανάστευση αρκετών Εβραίων της πόλης σε πιο φιλόξενες περιοχές. Ωστόσο, όσοι παρέμειναν στέλνουν μία ειδική αντιπροσωπεία στη Βενετία για να την πείσουν να μειώσει τους φόρους. Το αποτέλεσμα της προσπάθειας αυτής της αποστολής δεν είναι γνωστό σήμερα. Ξέρουμε όμως ότι η αλλαγή της θέσης τους και των συνθηκών ζωής ήρθε από μία τελείως διαφορετική πηγή:

Ο στρατός του Σουλτάνου Μουράτ Β' θα εμφανιστεί μπροστά στις πύλες, το πρωί της Κυριακής 26 Μαρτίου 1430, και η Θεσσαλονίκη θα πέσει ύστερα από τριήμερη πολιορκία. Την είσοδο των Τούρκων θα ακολουθήσει γενική λεηλασία, σφαγή και αιχμαλωσία των κατοίκων της. Ο Σουλτάνος θα αναγκασθεί να επέμβει προσωπικά, για να βάλει τέλος στην αιματοχυσία και τους εξανδραποδισμούς. Απελευθερώνει ο ίδιος, με έξοδά του, αρκετούς αιχμαλώτους και μεριμνά για τον εποικισμό και το ξαναζωντάνεμα της Θεσσαλονίκης, μεταφέροντας Τούρκους από τα Γιαννιτσά, αλλά και Χριστιανούς, στους οποίους παραχωρεί προνόμια, όπως απαλλαγές από ορισμένους φόρους και κοινοτική αυτοδιοίκηση. Ο Σουλτάνος είχε προσωπική πείρα από τα ευεργετικά αποτελέσματα που μπορούσε να έχει ο εβραϊκός πληθυσμός στο βασίλειό του, επειδή είχε πολλούς Εβραίους συμβούλους και γιατρούς. Δήλωσε λοιπόν ότι ευνοούσε την επιστροφή όσων Εβραίων υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την πόλη τα προηγούμενα χρόνια. Περίπου την ίδια περίοδο, Εβραίοι πρόσφυγες από την Ανατολική Ευρώπη άρχισαν να φτάνουν στην πόλη.

Ο Ραβίνος Ιτσχάκ Τσαρφατί από την Ουγγαρία περιγράφει σε μία από τις επιστολές του σε φίλους του στην Ουγγαρία τις συνθήκες διαβίωσης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία: «Στη Γερμανία, αδέρφια μου, δεν μπορείς να ντυθείς όπως θέλεις. Σε αναγκάζουν να είσαι ατημέλητος και δυστυχισμένος. Σε χτυπούν, σε λιθοβολούν, σε εξαναγκάζουν να αλλάξεις θρησκεία, σε καταδιώκουν και σου αρπάζουν όλη σου την περιουσία... Στην Τουρκία, αντίθετα, μπορείς να φορέσεις ό,τι θέλεις, ακόμα και από χρυσό ή ασήμι. Σου φέρονται μεγαλόψυχα, μπορείς να έχεις ό,τι επιθυμείς και ο καθένας έχει μία στέγη πάνω απ’ το κεφάλι του... Ω, Ισραήλ, εγκατάλειψε αυτήν την καταραμένη γη, άφησε αυτήν την κόλασή σου και έλα εδώ να δρέψουμε τους καρπούς της κληρονομιάς που ο Κύριος έδωσε σε μας, έλα εδώ για να αναπαυθείς και να ζήσεις ειρηνικά».

Όπως συμβαίνει συνήθως στην ιστορία, οι συνθήκες διαβίωσης των Εβραίων μιας χώρας πρέπει να γίνουν πραγματικά ανυπόφορες για να αναγκαστούν να αφήσουν τις εστίες τους. Έτσι, το 1470, μετά από ένα ακόμα πογκρόμ, Βαυαροί Εβραίοι έφτασαν στη Θεσσαλονίκη και δημιούργησαν την κοινότητα των Ασκεναζίμ δίπλα στην ήδη υπάρχουσα Ρωμανιώτικη. Οι δύο κοινότητες διέφεραν μεταξύ τους από κάθε άποψη: ενδυμασία, διατροφικές συνήθειες, θρησκευτικές τελετές, βιβλία προσευχών, κλπ. Η κοινότητα των Ασκεναζίμ συνέχισε να υπάρχει μέχρι την αρχή του 20ου αιώνα και τα μέλη της δεν αφομοιώθηκαν πλήρως με τις άλλες εβραϊκές ομάδες στη Θεσσαλονίκη.

ΦΥΓΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΑ
Το καθοριστικό όμως γεγονός για τις τύχες, όχι μόνον της Εβραϊκής κοινότητας, αλλά και ολόκληρης της πόλης, αποτέλεσε η εγκατάσταση σ’ αυτήν 15-20.000 Ισπανοεβραίων (Σεφαραδίμ), που διωγμένοι από την Ισπανία, έρχονται από το 1492, και βρίσκοντας άσυλο στη Μακεδονική πρωτεύουσα, θα της δώσουν μια καινούρια φυσιογνωμία.

Το γεγονός που καθόρισε την πολιτική των Ισπανών απέναντι στους Εβραίους ήταν η Reconquista, ο πόλεμος για την ανακατάληψη της Ιβηρικής από τους Άραβες, που είχαν εδραιωθεί εκεί από τις αρχές του 8ου αιώνα. Η Reconquista τερματίζεται στις 2 Ιανουαρίου 1492, όταν καταλύεται οριστικά το Αραβικό Κράτος της Γρανάδας. Και τότε ακριβώς αίρονται οι εθνικές, πολιτικές και οικονομικές σκοπιμότητες που είχαν επιβάλλει την μέχρι τότε ανοχή απέναντι στις μειονότητες και την έλλειψη κάθε μορφής θρησκευτικής ή φυλετικής μισαλλοδοξίας. Ο Φερδινάνδοςκαι η Ισαβέλλα, «οι Ισπανοί βασιλιάδες των τριών θρησκειών», όπως ήθελαν να τους λένε στη διάρκεια του πολέμου, μεταβάλλονται τώρα αποκλειστικά σε «καθολικούς βασιλιάδες». Έτσι φτάνουμε στο μοιραίο βασιλικό διάταγμα της 13ης Μαρτίου του 1492, που επιβάλλει σε όλους τους Εβραίους να ασπαστούν το Χριστιανισμό ή να εγκαταλείψουν τη χώρα, το αργότερο μέχρι τον επόμενο Αύγουστο. Υπολογίζεται ότι περίπου 50.000 Εβραίοι βαφτίστηκαν, έγιναν κατ’ όνομα Χριστιανοί (Μαράνος) και παρέμειναν στην Ισπανία. Οι υπόλοιποι, πάνω από 250.000, προτίμησαν το δρόμο της εξορίας. Μερικοί πήραν το δρόμο για το βορρά, Γαλλία, Αγγλία, Ολλανδία. Άλλοι προτίμησαν την Ιταλία ή τη Β. Αφρική. Οι πιο πολλοί όμως θα εγκατασταθούν στα μεγάλα αστικά κέντρα τηςΟθωμανικής Αυτοκρατορίας. Γύρω στους 20.000, θα προτιμήσουν τη Θεσσαλονίκη, που δεν είχε αναλάβει ακόμα από το πλήγμα της άλωσής της (1430) από τους Τούρκους, προσδίδοντας στην πόλη μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Ίσως να τους τράβηξε η γεωγραφική θέση της πόλης και το γεγονός ότι ήταν ένα λιμάνι που αποτελούσε το κλειδί για τα διεθνή εμπορικά δρομολόγια ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση. Εμπορεύματα από την Ανατολή έρχονταν στη Θεσσαλονίκη και από εκεί μεταφέρονταν στη Δύση και αντίστροφα.

Ο Ιταλοεβραίος συγγραφέας, Γιοσέφ Κοέν, γράφει στα μέσα του 16ου αιώνα: «Όλα τα στρατεύματα του Κυρίου, οι πρόσφυγες της Ιερουσαλήμ που ζούσαν στην Ισπανία, αυτήν την καταραμένη γη, έφυγαν τον 5ο μήνα του έτους 5252, δηλαδή το 1492. Από εκεί, διασκορπίστηκαν στις τέσσερις γωνιές της γης. Έφυγαν από το λιμάνι της Καρθαγένης με 16 μεγάλα πλοία γεμάτα με πολλούς ανθρώπους, την Παρασκευή 16 του μήνα Αβ. Και εγκαταλείποντας τις πόλεις του Βασιλιά, τι έκαναν; Πήγαν εκεί που τους οδήγησαν οι άνεμοι: στη γη της Αφρικής, της Ασίας, στην Ελλάδα και την Τουρκία. Και μένουν εκεί μέχρι και σήμερα».

Ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ Β', παρακινούμενος από τον Αρχιραβίνο της Πόλης, Ελιγιά Καψάλη, τους άνοιξε τις πύλες της επικράτειάς του και διέταξε τους κατά τόπους διοικητές των επαρχιών να μην αρνηθούν την είσοδο, ούτε να προβάλλουν καμία δυσκολία στους Εβραίους, αντιθέτως να τους υποδεχτούν εγκάρδια και να τους διευκολύνουν. Ακόμα, έκανε τη γνωστή παρατήρηση ότι, οι Καθολικοί Μονάρχες (Φερδινάνδος και Ισαβέλλα) λανθασμένα θεωρούνταν σοφοί, εφόσον έκαναν πιο φτωχή την Ισπανία (με την εξορία των Εβραίων) και πιο πλούσια την Τουρκία. Με την άφιξη τους, η ερημωμένη πολιτεία θα ξυπνήσει από τη νάρκη της και θα μεταβληθεί σ’ ένα οικονομικό κέντρο πρώτης γραμμής, όπως και στα ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια.
Στις 5 Δεκεμβρίου 1496, ο Βασιλιάς της Πορτογαλίας Εμμανουήλ μιμείται τους βασιλιάδες της Ισπανίας και διατάζει και αυτός τους Εβραίους της χώρας του να εκχριστιανιστούν ή να φύγουν. Η έξοδος των Εβραίων της Πορτογαλίας αρχίζει στο τέλος του Οκτωβρίου του 1497 και πολλοί από αυτούς θα καταφύγουν στη Θεσσαλονίκη. Όμως κι αυτοί που έμειναν πίσω, οι επιφανειακά εκχριστιανισμένοι, οι λεγόμενοι Conversos ή maranos, θα εξοριστούν μεταξύ 1536-1560, θύματα της ιδεολογίας του limpieza de sangre (καθαρότητα του αίματος).

16ος ΑΙΩΝΑΣ

Amato Lusitano

Ο αιώνας μετά τη φυγή από την Ισπανία, θα είναι και η χρυσή εποχή του πνεύματος. Η Θεσσαλονίκη εξελίσσεται σε σπουδαίο κέντρο θεολογικών σπουδών, γίνεται το κέντρο εκμάθησης της Τορά (Πεντάτευχος) και του Ταλμούδ και προσελκύει πολλούς σπουδαστές απ’ όλο τον κόσμο. Οι Εβραίοι θα ιδρύσουν το πρώτο τυπογραφείο, γύρω στα 1520 και θα αναδείξουν εξέχουσες προσωπικότητες του πνεύματος, ραβίνους, νομοδιδάσκαλους, φιλοσόφους, ποιητές και γιατρούς. Στη διάρκεια του 16ου αιώνα, υπήρχαν πολλοί σημαντικοί ραβίνοι, η επιρροή των οποίων απλωνόταν πέρα από τα σύνορα της Θεσσαλονίκης, ακόμα και πέρα από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ανάμεσα στους πιο διαπρεπείς ήταν: ο Σολομών Αλκαμπέτς(δημιουργός του Λεχά Ντοντί), ο Ισαάκ Ανταρμπί (συγγραφέας του Ντιβρέι Ριβότ και του Ντιβρέι Σαλόμ), ο Μωσέ Αλμοσνίνο (δημιουργός πολλών σπουδαίων εργασιών). Επιπλέον, ο Σαμουέλ ντι Μεδίνα («Rashdam»), που άφησε πάνω από 1.000 ερωταποκρίσεις σε θρησκευτικά και καθημερινά θέματα και συγκαταλέγεται ανάμεσα στις αυθεντίες του Εβραϊκού Νόμου (αλαχά), των οποίων οι αποφάσεις τόσο στον Εβραϊκό Νόμο, όσο και στην καθημερινή πρακτική, είναι πολύ αξιόπιστες μέχρι σήμερα. Η Θεσσαλονίκη ήταν φημισμένη και ως κέντρο της Καμπαλά (Kabbalah) (εβραϊκός μυστικισμός), μόλις δεύτερη μετά τη Τσφατ. Συμπληρωματικά στις ραβινικές σχολές της Θεσσαλονίκης το 16ο αιώνα υπήρχε ένα σχολείο (Μπετ Μιδράς) για θρησκευτική ποίηση (Πιγιουτίμ) και τραγούδι, καθώς και ένα σχολείο για κοσμικές σπουδές, όπου διδάσκονταν ιατρική, φυσικές επιστήμες, αστρονομία κι άλλα γνωστικά αντικείμενα. Ο διάσημος φυσικός Αμάτο Λουζιτάνο (Amato Lusitano) ήταν δάσκαλος στο σχολείο αυτό, όταν εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1558. Έτσι η φήμη της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης θα απλωθεί σε όλη την Ευρώπη και θα προσελκύσει και άλλους καταδιωγμένους Εβραίους, που θα καταφύγουν σ’ αυτήν αναζητώντας ένα φιλόστοργο άσυλο. Μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα, η Θεσσαλονίκη είχε γίνει το Εβραϊκό κέντρο της Ευρώπης. Τους πρώτους εξόριστους Σεφαραδίμ, του 1492, θα ακολουθήσουν, στη διάρκεια του 16ου αιώνα, νέα κύματα Εβραίων προσφύγων από την Προβηγκία, την Πολωνία, τη Σικελία, την Ιταλία, τη Γαλλία, την Πορτογαλία, την Ουγγαρία, καθώς και από τη Β. Αφρική. «Μέχρι το τέλος του 17ου αιώνα ήτανε σπάνιο να φτάσει καράβι στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης δίχως να αφήσει μερικούς Εβραίους», γράφει ο P. Risal (I. Νεχαμά).

«ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥ ΙΣΡΑΗΛ»
Για το λόγο αυτό, το 1537, ο Σάμουελ Ούσκουε (Samuel Usque), ένας Εβραίος ποιητής από τη Φεράρα, που κατάγεται από Μαράνος, την αποκάλεσε «Μητέρα του Ισραήλ»: «Θεσσαλονίκη, είσαι πόλη και μητέρα του Ισραήλ (Ir vaEm beIsrael). Είσαι το πιστό δέντρο της Τορά και της εργασίας, γεμάτη με λουλούδια κι επιβλητικά δέντρα για να δοξάζουν το Ισραήλ. Η γη σου είναι γόνιμη, ποτισμένη από τα νερά της συμπόνιας και της φιλοξενίας. Εδώ είναι ο τόπος όπου κάθε στερημένη ή φτωχή ψυχή κυνηγημένη από την Ευρώπη και άλλα μέρη του κόσμου θα βρει καταφύγιο και παρηγοριά και θα τους δεχτείς στοργικά σα μητέρα, μητέρα του λαού του Ισραήλ, όπως η Ιερουσαλήμ στις ημέρες της δόξας της».

ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ

Εκείνη την περίοδο, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν συγκεντρωμένοι σε τρεις κυρίως περιοχές: σε μία συνοικία κοντά στο τείχος της πόλης στο λιμάνι, δηλαδή πολύ κοντά στην κεντρική αρτηρία του εμπορίου, στο Φραγκομαχαλά (η γειτονιά των ξένων από την Ευρώπη), όπου μάλλον ζούσε η αριστοκρατία των Εβραίων και τέλος στη συνοικία κοντά στο ιπποδρόμιο, που ήταν κατεξοχήν ελληνική. Θα καταλάβουν δηλαδή τις ερειπωμένες κι έρημες σχεδόν συνοικίες της πόλης, κάτω από την Εγνατία μέχρι την παραλία κι από το Βαρδάρη μέχρι τη σημερινή Διαγώνιο και θα επικρατήσουν δημογραφικά. Το 1519, σύμφωνα με τα οθωμανικά αρχεία, στην πόλη κατοικούν 1.374 μουσουλμανικές οικογένειες και 282 άγαμοι, σύνολο περίπου 6.870 άτομα. Οι χριστιανοί φτάνουν τις 1.078 οικογένειες και υπάρχουν 355 άγαμοι, σύνολο περίπου 6.635 άτομα. Οι Εβραίοι αριθμούν 3.143 οικογένειες και 530 άγαμους, σύνολο περίπου 15.715 άτομα. Οι Εβραίοι δεν κατοικούσαν κοντά στους άρχοντες της πόλης, τους Τούρκους, που διέμεναν στα ανώτερα μέρη της πόλης. Για να τονίζουν τη δεσπόζουσα θέση τους, οι Τούρκοι εξέδωσαν ένα διάταγμα που ανέφερε ότι τα σπίτια που ανήκαν σε Εβραίους έπρεπε να είναι τουλάχιστον 2 μέτρα χαμηλότερα από τα τουρκικά.
Από τις αρχές του 16ου αιώνα, τα Οθωμανικά αρχειακά έγραφα αναφέρουν 16 εβραϊκές συνοικίες. Εκεί, οι Εβραίοι θα συσπειρωθούν χωρισμένοι σε αυτόνομες, ξεχωριστές κοινότητες, σύμφωνα με τον τόπο της καταγωγής τους. Επίκεντρο της κάθε κοινότητας είναι η Συναγωγή, που στην πραγματικότητα δεν είναι μόνο πνευματικό και διοικητικό κέντρο, αλλά και απτό πνεύμα των αυτονομιστικών τάσεων κάθε εβραϊκής ομάδας που προσπαθεί να κρατήσει πεισματικά την ανεξαρτησία της σε σχέση με τις άλλες, Η ρευστότητα όμως των ορίων ανάμεσα στις κοινότητες αλλά και οι επιχειρηματικές δραστηριότητες που αναλαμβάνουν ορισμένες από αυτές, από τις αρχές ήδη του 16ου αιώνα, ιδιαίτερα στην υφαντουργία, δημιουργούν έντονους πολιτικούς ανταγωνισμούς, Οι διενέξεις εκδηλώνονται κυρίως όταν έρχεται η στιγμή της εκλογής του ραβίνου ή των άλλων διοικητικών οργάνων, ή όταν ορισμένοι προύχοντες επιδιώκουν να επιβάλουν αυθαίρετα τις απόψεις τους. Αλλά και οι επιχειρηματικές δραστηριότητες απαιτούν όλο και περισσότερο κάποια ευρύτερη κοινή αντιμετώπιση, ιδιαίτερα επειδή οι κοινότητες συναλλάσσονται με τις τουρκικές αρχές. Κι εδώ βρίσκεται το σπέρμα της σύνδεσης των ανεξάρτητων κοινοτήτων σε μια ομοσπονδία, χαλαρή στην αρχή και στενότερη όσο περνά ο καιρός και το επιβάλλουν οι περιστάσεις. Τέκνο της στάσης αυτής είναι και η κοινή συναγωγή-σχολή Talmud Tora Hagadol, που ιδρύθηκε το 1520.

ΜΑΡΑΝΟΣ

Οι Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη ίδρυσαν ξεχωριστές συναγωγές (kahal kadosh), που πήραν τα ονόματά τους από τις χώρες ή πόλεις προέλευσης: Καστίλη, Καταλονία, Αραγονία, Μαγιόρκα, Λισσαβόνα, Σικελία, Καλαβρία, Απουλία, Προβηγκία, κλπ. Η Θεσσαλονίκη δέχτηκε και εξόριστους Μαράνος από την Πορτογαλία, οι οποίοι ήταν Εβραίοι που προτίμησαν να αλλάξουν θρησκεία, παρά να εγκαταλείψουν τις χώρες τους. Ωστόσο, συνέχιζαν να τηρούν τον Ιουδαϊσμό κρυφά. Μάλιστα, κάθε φορά που έπρεπε να μπουν σε Καθολική εκκλησία για τη Θεία Λειτουργία, έλεγαν μέσα τους: «Δε λατρεύω το ξύλο ούτε την πέτρα, αλλά μόνο το Θεό που κυβερνά το Σύμπαν». Η Ισπανική Ιερά Εξέταση, όμως, ανακάλυψε ότι αυτοί οι αποστάτες δεν ήταν πραγματικοί Καθολικοί και γι’ αυτό τους εξανάγκασαν να φύγουν.

Η άφιξη των Μαράνος προκάλεσε διάφορα θρησκευτικά και κοινωνικά προβλήματα στις Εβραϊκές κοινότητες της Θεσσαλονίκης. ΟιΣεφαραδίτες, από την Ισπανία, τους θεωρούσαν κατώτερους, επειδή είχαν αποστατήσει. Ήδη όμως, από το 1514, οι ραβινικές αρχές της πόλης χρειάστηκε να εκδώσουν μία ειδική απόφαση (ασκαμά) με την οποία οι Μαράνος θεωρούνταν Εβραίοι από κάθε άποψη. Το 1555, όταν οι Μαράνος από την Αγκόνα καταδιώκονταν από τον Πάπα Παύλο IV, οι Εβραίοι έμποροι της Θεσσαλονίκης αποφάσισαν να μποϊκοτάρουν την Αγκόνα και υποκίνησαν τους Εβραίους εμπόρους σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία να συμμετέχουν στην κίνησή τους αυτή.


ΟΡΓΑΝΩΣΗ

Η οργάνωση της εβραϊκής ζωής στη Θεσσαλονίκη είχε ιδιαίτερο χαρακτήρα: Υπήρχαν περίπου 30 ανεξάρτητες Συναγωγές, που μερικές φορές συνεργάζονταν μεταξύ τους σαν ένα εθελούσιο σώμα που φρόντιζε για τα κοινά συμφέροντά τους. Οι ραβινικές οδηγίες (τακανότ) που εξέδιδε αυτό το σώμα και περιλάμβαναν τα δικαιώματα των γυναικών, ηθικά ζητήματα, θρησκευτικά ζητήματα κ.α., έπρεπε να γίνουν αποδεκτές από κάθε Συναγωγή, για να τεθούν σε ισχύ. Οι οδηγίες αυτές βασίζονταν στις αντίστοιχες από το Τολέδο, την Αραγονία και την Καστίλη. Αυτοί που διοικούσαν την κάθε κοινότητα ονομάζονταν παρνασίμ,μεμουνίμ, νιβαρίμ και ανσέι μααμάντ και εκλέγονταν από όλα τα μέλη κάθε Συναγωγής. Μια επιτροπή, που εκλεγόταν από τους παρνασίμ κάθε Συναγωγής αποφάσιζε την αναλογία των φόρων που η κάθε μία έπρεπε να καταβάλει στις Τουρκικές αρχές, ανάλογα με τον αριθμό των μελών και την οικονομική τους κατάσταση. Οι γυναίκες, τα ορφανά και οι φτωχοί εξαιρούνταν από τους φόρους. Κάθε Συναγωγή διατηρούσε τα εξής κοινοτικά ιδρύματα: Χεβρά Καντισά, που λεγόταν και Χεβράτ Κεβαρίμ (επιτροπή τελετών/ενταφιασμού), Γκεμιλούτ Χασαδίμ(φιλανθρωπικό ίδρυμα), Μπικούρ Χολίμ (ιατρική περίθαλψη), Γεσιβά (θρησκευτικό σχολείο) και Μπετ Ντιν (θρησκευτικό δικαστήριο). Ο θρησκευτικός ηγέτης κάθε kahal kadosh ήταν ο Μαρμπίτς Τορά ή Χαχάμ Σαλέμ, που εκλεγόταν για περιορισμένη χρονική περίοδο και συνήθως προερχόταν από την πόλη ή τη χώρα καταγωγής της kahal kadosh. Ο Μαρμπίτς Τορά, που δίδασκε στο θρησκευτικό σχολείο της Συναγωγής, ήταν συνήθως και ο θρησκευτικός της δικαστής (Νταγιάν) και εκφωνούσε κηρύγματα το Σάββατο (Σαμπάτ) και στις γιορτές. Ο Εβραϊκός Νόμος (χαλαχά) απαγόρευε στους Εβραίους να απευθύνονται στις Οθωμανικές αρχές για κληρονομικά θέματα και για γαμήλια συμβόλαια (κετουμπότ). Στα μέσα του 16ου αιώνα ιδρύθηκε ένα κεντρικό θρησκευτικό σχολείο (Ταλμούδ Τορά), που λειτουργούσε ως εκπαιδευτικό και αργότερα ως διοικητικό κέντρο, κοινό για όλες τις συναγωγές.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Κείμενα του 16ου αιώνα μάς πληροφορούν ότι η κύρια απασχόληση των πιο πολλών Εβραίων της Θεσσαλονίκης ήταν η βιοτεχνία. Οι Σεφαραδίμ έφεραν μαζί τους μεθόδους εργασίας άγνωστες ως τότε. Η πιο αναπτυγμένη βιοτεχνία είναι ηυφαντουργία. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν τεχνίτες και η πόλη φημιζόταν για τους Εβραίους υφαντές και βαφείς μεταξιού και μαλλιού. Από το 1515, το Οθωμανικό δημόσιο καλύπτει το σύνολο σχεδόν των αναγκών του σε υφάσματα, με τα προϊόντα των Εβραίων υφαντουργών της Θεσσαλονίκης. Στη συνέχεια, δέχεται να καταβάλουν οι κοινότητες σε είδος, τον κεφαλικό φόρο που αναλογεί στα μέλη τους. Τα υφάσματα χρησιμοποιούνται για τις στολές του τουρκικού στρατού, Το 1540, οι Συναγωγές αναλαμβάνουν την παραγωγή χρησιμοποιώντας τους απόρους ως έμμισθους εργάτες και διαθέτοντας τα κέρδη για τη συντήρηση των φιλανθρωπικών και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων τους. Αποστολή της Κοινότητας στην Κωνσταντινούπολη, το 1568, με επικεφαλής τον Μωσέ Αλμοσνίνο, επισημοποιεί με νέο σουλτανικό διάταγμα τα κεκτημένα προνόμια που είχαν χορηγηθεί αρχικά από τον ΣουλτάνοΣουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή και τα έγγραφα τους είχαν χαθεί στην πυρκαγιά του 1545.

Η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης αναγνωρίζεται ωςMusselemlik, δηλαδή, αυτόνομη διοικητική μονάδα υπαγόμενη απευθείας στην Υψηλή Πύλη. Μπορεί, επίσης, να προμηθεύεται τις πρώτες ύλες σε τιμή χαμηλότερη από εκείνη της ελεύθερης αγοράς. Στα γύρω ορυχεία χρυσού και αργύρου, του Γαλλικού και της Σιδηρόκαψας, πολλοί εργάτες ήταν Εβραίοι. Επίσης υπήρχαν Εβραίοι αγρότες και ψαράδες, επαγγέλματα που δε συναντούμε στους Εβραίους της υπόλοιπης Ευρώπης, κυρίως γιατί δεν επιτρέπονταν από τις τοπικές αρχές. Εκτιμάται ότι ήδη το 1553 ζούσαν 20.000 Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη. Οι Εβραίοι πρόσφυγες διατηρούσαν σχέσεις με Εβραίους και συναδέλφους τους από τις χώρες καταγωγής τους, τη Γαλλία, τη Φλάνδρα, την Αίγυπτο και ιδιαίτερα τα ιταλικά λιμάνια, ειδικά τη Βενετία.

17ος ΑΙΩΝΑΣ

Έτσι ο Εβραϊσμός της Θεσσαλονίκης θα γνωρίσει μια περίοδο μεγάλης ακμής, που θα ανακοπεί μόνο στις αρχές του 17ου αιώνα. Το εμπόριο θα κλονιστεί με την ανακάλυψη καινούριων θαλάσσιων δρόμων, την ύφεση της δραστηριότητας της Βενετίας και την εμπλοκή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε μία σειρά χαμένων πολέμων. Η ίδια η Θεσσαλονίκη θα δοκιμαστεί από διαδοχικές πυρκαγιές και επιδημίες, προκαλώντας τη μετανάστευση των Εβραίων. Η πολιτική κατάπτωση θα έλθει σαν επακόλουθο της οικονομικής, καθώς την εποχή αυτή υποχωρούν σημαντικά οι βιβλικές σπουδές, ενώ αντίθετα, γνωρίζει έξαρση ο μυστικισμός και ο αποκρυφισμός με τη μελέτη της Καμπαλά και του κυριότερου μέρους της, του Ζοχάρ. Παρ’ όλα αυτά, στα μέσα του αιώνα υπήρχαν περίπου 30.000 Εβραίοι, που αναλογούσαν στο 50% του συνολικού πληθυσμού της πόλης. Το εμπόριο συνέχισε να ανθεί, παρόλη την πτώση του εμπορίου με τη Βενετία, λόγω της κατάληψης της Κρήτης από τους Τούρκους, το 1669. Οι Εβραίοι συνέχισαν να εξάγουν σιτηρά, βαμβάκι, μαλλί, μετάξι και υφάσματα. Πολλές Εβραίες εργάζονταν στην καλλιέργεια του καπνού και στην αντίστοιχη βιομηχανία. Την ίδια περίοδο όλο και λιγότεροι Εβραίοι εργάζονταν στη βιοτεχνία. Προς το τέλος του αιώνα σημειώθηκε παρακμή στις εμπορικές δραστηριότητες, που οφείλεται στην παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία είχε εμπλακεί σε μια σειρά συνεχιζόμενων πολέμων με διάφορες χώρες και λαούς.

Παρ’ όλα τα προβλήματα, η Θεσσαλονίκη παρέμενε το κέντρο των θρησκευτικών σπουδών και της αλαχά. Ο φημισμένος Ρ. Χαΐμ Σαμπετάι, που έζησε στην πόλη το πρώτο μισό του 17ου αιώνα (πέθανε το 1647), ήταν αυθεντία στην αλαχά και ο δημιουργός της «Tora haHayyim». Ανάμεσα στους σημαντικούς θρησκευτικούς ηγέτες συμπεριλαμβάνονται ο Ααρόν ΧαΚοέν Περαχιά, δημιουργός του «Parah Matteh Aharon» και ο Δαυίδ Κονφόρτε, δημιουργός του «Kore ha-Dorot». Η πόλη έγινε και κέντρο του Εβραϊκού Τύπου. Ήδη από το 1512, ο Δον Γιουδά Γκεδαλιά τύπωσε στη Θεσσαλονίκη μία Τανάχ (Αγ. Γραφή) με ερμηνείες (περουσίμ) του Ράσι και τουΌνκελος. Η οικογένεια Σοντσίνο μετακόμισε στη Θεσσαλονίκη το 1525 και εκεί τύπωσε το γνωστό πλήρες Ταλμούδ των Σοντσίνο. Η ίδια η Κοινότητα, τα επόμενα χρόνια, δημιούργησε δικούς της εκδοτικούς οίκους για να εκδόσει τα προσευχολόγια (σιντουρίμ). Ένας από τους εκδοτικούς οίκους, το ίδρυμα Ετς Χαγίμ, που ιδρύθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, υπάρχει έως σήμερα συνεχίζοντας να εκδίδει βιβλία εβραϊκού περιεχομένου.

ΣΑΜΠΕΤΑΪ ΤΣΒΙ

Όμως, το πιο καθοριστικό γεγονός για την Εβραϊκή κοινότητα του 17ου αιώνα ήταν η εμφάνιση του ψευδο-μεσσία Σαμπετάι Tσβι. Εξόριστος από τη Σμύρνη, έφτασε στη Θεσσαλονίκη το 1657. Αρχικά, έτυχε πολύ καλής μεταχείρισης και κήρυξε στη συναγωγή Σαλόμ. Όταν όμως ισχυρίστηκε ότι ήταν ο αναμενόμενος Μεσσίας, βασιλιάς του Ισραήλ και λυτρωτής του εβραϊκού λαού, εκδιώχθηκε από την πόλη, σύμφωνα με απόφαση των πιο σημαντικών ραβίνων της πόλης. Η απήχηση που βρήκε το κήρυγμά του θα ανησυχήσει τις τουρκικές αρχές, που θα τον συλλάβουν και θα τον καταδικάσουν σε θάνατο το 1666. Τότε ο Σαμπετάι Tσβι θα ασπαστεί τον Μωαμεθανισμό, για να σώσει τη ζωή του. Οι Εβραίοι είχαν ήδη διχαστεί σ’ εκείνους που τον πίστεψαν και σ’ εκείνους που τον αντιμετώπισαν σαν ανισόρροπο και απατεώνα. Το 1683, 13 χρόνια μετά το θάνατό του, γύρω στις 300 Εβραϊκές οικογένειες θα τον ακολουθήσουν στην αποστασία του. Αυτή η αίρεση δημιούργησε την ιδιότυπη κοινωνία των Εβραιομουσουλμάνων, που έμεινε γνωστή με την επωνυμία Donmeh (τουρκικά: «αποστάτης»), και το θρησκευτικό τους κέντρο ήταν στη Θεσσαλονίκη, απ’ όπου εξαπλώθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλα μέρη.

Το πέρασμα του Σαμπετάι Τσβι από τη Θεσσαλονίκη και η ομαδική αποστασία που επακολούθησε, προκάλεσε σάλο στους Εβραίους της πόλης, δημιούργησε τεράστια προβλήματα και κλόνισε κυριολεκτικά την Κοινότητα, που θα συνέλθει μόνο προς τα μέσα του 19ου αιώνα. Πολλές οικογένειες, αλλά και συντεχνίες, διχάστηκαν. Η κατάσταση αυτή δεν ήταν δυνατό να αντιμετωπιστεί ούτε μεμονωμένα από τις ανεξάρτητες κοινότητες, ούτε από τα ομοσπονδιακά σώματα, παρά τις ικανότητες και το κύρος των ηγετικών στελεχών τους. Η οικονομική κρίση θα κάνει επίσης προβληματική τη διατήρηση των ξεχωριστών, κατά κοινότητα, πνευματικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων. Γι’ αυτό οι κοινότητες, που άλλοτε υπεραμύνονταν πεισματικά της ανεξαρτησίας τους, ένοιωσαν την ανάγκη να ενωθούν για να αντιμετωπίσουν παρόμοιες απειλές και θα εκχωρήσουν διαδοχικά όλο και πιο πολλά από τα δικαιώματά τους στην κεντρική ομοσπονδιακή αρχή, που έχοντας πια αυξημένες υποχρεώσεις, αλλά και εξουσίες, έπρεπε να λειτουργήσει σε πιο συστηματική βάση. Τελικά, γύρω στο 1680, οι 30 μικρές ανεξάρτητες κοινότητες θα συγχωνευτούν σ’ έναν και μόνον οργανισμό, υπό την ηγεσία ενός ανώτατου συμβουλίου που θα αποτελείται από τρεις ραβίνους και επταμελές συμβούλιο λαϊκών (προύχοντες). Οι τρεις ραβίνοι εκλέγονταν ισόβιοι και δεν μπορούσαν να αντικατασταθούν, αν δεν είχαν πεθάνει και οι τρεις. Η πρώτη τριανδρία αποτελείτο από τους Μοσέ Χαΐμ Σαμπετάι, Αβραάμ ντε Μποτόν και Ελιγιά Κόβο. Ένα ακόμα σημαντικό βήμα ήταν η αναδιοργάνωση όλων των ραβινικών δικαστηρίων σε τρία σώματα, με τους ακόλουθους άξονες: ζητήματα γάμου, ενοίκια και περιουσιακά (χαζακότ) και τέλος, τελετουργικά ζητήματα (ισούρ βεετέρ). Κάθε δικαστήριο το αποτελούσαν 3 ραβίνοι, που εκλέγονταν από την τριανδρία. Αυτοί διακρίνονταν για την αμεροληψία τους και πολλοί Μουσουλμάνοι ή Έλληνες προτιμούσαν να εκδικάζουν τις υποθέσεις που είχαν με Εβραίους στα δικαστήρια αυτά, παρά στα τούρκικα.
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι ακόμα και στα δύσκολα αυτά χρόνια, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης διατηρούν την κοινοτική τους οργάνωση σε υποδειγματικό βαθμό, παρά τη στασιμότητα στην καλλιέργεια των γραμμάτων και στη διακίνηση των ιδεών που έρχεται σαν φυσιολογικό επακόλουθο του σχίσματος, της οικονομικής κρίσης και των καταπιέσεων των γενιτσάρων.

18ος ΑΙΩΝΑΣ
Καθώς η Οθωμανική Αυτοκρατορία έπεφτε σε παρακμή, η οικονομική κατάσταση της Εβραϊκής κοινότητας χειροτέρευε και οι Γάλλοι έμποροι άρχισαν να κερδίζουν τον έλεγχο σε διάφορους τομείς της εργασίας. Το 1720-30 Πορτογάλοι Μαράνος, οι λεγόμενοι Φράγκοι, μετανάστευσαν στη Θεσσαλονίκη. Οι πιο πολλοί απ’ αυτούς ήταν πολύ μορφωμένοι και ανάμεσά τους υπήρχαν έμποροι και τραπεζίτες. Δεν πλήρωναν φόρους στο Σουλτάνο, επειδή θεωρούνταν διερμηνείς των προξένων. Αρχικά αρνούνταν να πληρώνουν και τους σχετικούς φόρους στην Εβραϊκή κοινότητα, αλλά, μετά την απόφαση της διοικούσας επιτροπής, ενέδωσαν στις απαιτήσεις την κοινότητας. Οι Εβραίοι εκείνη την περίοδο ήταν 25.000-30.000. Η Εβραϊκή κοινότητα όμως θα γνωρίσει την εποχή αυτή έναν πραγματικό μεσαίωνα, καθώς οι θρησκευτικές και κοσμικές σπουδές παρουσιάζουν ύφεση και μόνον η μελέτη της Καμπαλά ανθεί ακόμα.

19ος ΑΙΩΝΑΣ
Η αναγέννηση θα έλθει όμως προς τα μέσα του 19ου αιώνα, με τη στροφή προς τα δυτικά πρότυπα, που συμπορεύεται με την οικονομική ευεξία, μέσα στις συνθήκες αφύπνισης του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, της βιομηχανικής επανάστασης και της νεοαποικιακής εξόρμησης προς την Ανατολή. Στους κόλπους του Εβραϊσμού, τα νέα μηνύματα μορφοποιούνται στο κίνημα της Ασκαλά, δηλαδή της εξόδου από τα πνευματικά όρια της Βιβλικής και μεταβιβλικής παράδοσης και της μελέτης και καλλιέργειας της σύγχρονης εξωθρησκευτικής σκέψης και τέχνης. Ειδικότερα στην Ανατολή και στη Θεσσαλονίκη, διαμορφώνονται κάποιες νέες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, καθώς ο οθωμανικός δεσποτισμός προσπαθεί να μεταβάλει πρόσωπο. Οι γενίτσαροι εξοντώνονται το 1826, ενώ με τα φιρμάνια Χάτι Χουμαγιούν (1836) καιΓκιουλχαντέ (1854) παραχωρούνται για πρώτη φορά κάποια πολιτικά δικαιώματα σε μη μουσουλμανικές εθνότητες της αυτοκρατορίας. Η ευρύτερη επίσης διείσδυση των βιομηχανικών προϊόντων της Δύσης θα μεταβάλει τη Θεσσαλονίκη σε πόλη-πρακτορείο και θα συντελέσει στην επέκταση και στον εκσυγχρονισμό της. Μέρος των βυζαντινών οχυρώσεων κατεδαφίζεται από το 1869.

ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ

Οι Οθωμανικές αρχές της πόλης δρομολογούν κάποια μέτρα εκσυγχρονισμού της διοικητικής μηχανής, αλλά και της ίδιας της Θεσσαλονίκης. Οι πυρκαγιές του 1890, 1896, 1898 θα προσφέρουν την ευκαιρία μιας πολεοδομικής αναμόρφωσης. Οι καμένες ζώνες ρυμοτομούνται, οι στενοί δρόμοι διαπλατύνονται, η πόλη επεκτείνεται και αποκτά τρεχούμενο νερό, ηλεκτροφωτισμό, τραμ και από το 1871 σιδηροδρομική σύνδεση με την Κωνσταντινούπολη και την Ευρώπη. Το 1889, χτίζεται ένα νέο, σύγχρονο λιμάνι, γεγονός που θα βοηθήσει στην ανάπτυξη του εμπορίου. Ανοίγουν σύγχρονες τράπεζες και το 1854 εγκαινιάζεται η βιομηχανική ανάπτυξη με την ίδρυση της πρώτης σύγχρονης βιομηχανικής μονάδας, τον μεγάλο αλευρόμυλο των Ιταλοεβραίων Αλλατίνι, που λειτουργεί μέχρι σήμερα. Η ευρωπαϊκή κουλτούρα και τεχνολογία άρχισαν να εισρέουν και στη Θεσσαλονίκη. Η πόλη διατηρεί την πολυεθνική της δομή, αλλά η δημογραφική και η οικονομική υπεροχή της Εβραϊκής κοινότητας αποτελεί την πιο σημαντική ιδιαιτερότητά της, γι’ αυτό και ερημώνει τα Σάββατα και τις μεγάλες Εβραϊκές γιορτές.

Από το 1873, οι Εβραίοι δέχονται προχωρημένη ευρωπαϊκή παιδεία χάρη στην Alliance Israelite Universelle, που ιδρύει ένα σχολείο, ενώ χτίζει και άλλα σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα. Γιατροί που είχαν σπουδάσει στην Ευρώπη συνέβαλαν στην εξάλειψη των επιδημιών. Η δυτική επίδραση βοήθησε στην ανάπτυξη του εμπορίου και το 1886 ιδρύθηκε η Τράπεζα της Θεσσαλονίκης. Σημάδια αυτής της επιρροής από το δυτικό τρόπο ζωής έγιναν φανερά και ανάμεσα στους Εβραίους κατοίκους. Μια από τις συνέπειες του δυτικού τρόπου ζωής ήταν και η εξάπλωση του φιλελευθερισμού ανάμεσα στους Εβραίους της πόλης. Το γεγονός αυτό, όμως, δεν υπονόμευσε τις παραδόσεις της κοινότητας και πολλές νέες ραβινικές σχολές (γεσιβότ) ιδρύθηκαν. ΗΧεβρά Καντίμα (οργάνωση για τη διάδοση της Εβραϊκής γλώσσας) ιδρύθηκε το 1899 και ο φημισμένος δάσκαλος Ισαάκ Επστάιν κλήθηκε στη Θεσσαλονίκη για να διδάξει Εβραϊκά.

ΕΒΡΑΪΚΟΣ ΤΥΠΟΣ

Το 1864, κυκλοφορεί στη Θεσσαλονίκη η πρώτη εφημερίδα, η εβραϊκή «El Lunar». Θα ακολουθήσει η εφημερίδα «La Epoca» (1875) και αργότερα οι ανεξάρτητες «La Impercial», «Le Progress», «Journal de Salonique», «La Liberte», «Opinion», «L’ Indepentant», οι σιωνιστικές «La Nation», «El Avenir», «Renacencia Judia», «La Esperanca», «Pro Israel» κ.ά. Αυτές οι εφημερίδες γράφονταν στα Ισπανοεβραϊκά. Στη συνέχεια, πολλές εφημερίδες, λογοτεχνικά περιοδικά και δελτία διαφόρων θρησκευτικών ή σιωνιστικών οργανώσεων, γραμμένα στα Ισπανοεβραϊκά, στα Γαλλικά, στα Εβραϊκά και στα Ελληνικά, συνέχισαν να εκδίδονται μέχρι την έναρξη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Προς το τέλος του 19ου αιώνα, οι Εβραίοι κρατούν τους περισσότερους και σπουδαιότερους εμπορικούς οίκους της πόλης (38 από τους 54) και πρωτοστατούν στη βιομηχανική της ανάπτυξη. Εξασκούν όλα τα επαγγέλματα και αποτελούν τη συντριπτική πλειοψηφία του εργατικού δυναμικού.




ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ

Το 1891 η Εβραϊκή κοινότητα ιδρύει τους δύο πρώτους λαϊκούς συνοικισμούς, του Βαρόνου Χιρς και της Καλαμαριάς, που αποτελούν και την πρώτη απόπειρα οργανωμένης δόμησης στη Θεσσαλονίκη. Η κοινωνική πρόνοια παρέχεται μέσα από μια σειρά από σύγχρονα φιλανθρωπικά ιδρύματα, εγκαθιστώντας ένα σύστημα αλληλοβοήθειας που όμοιό του δεν θα συναντήσουμε σε καμιά άλλη κοινότητα της διασποράς. Τέτοια ιδρύματα είναι η Ματανώθ Λαεβιονίμ, που συντηρεί μαθητικά συσσίτια, η Τορά Ουμλαχά, που υποστηρίζει οικονομικά τους άπορους σπουδαστές και μεριμνά για την επαγγελματική τους αποκατάσταση, τονοσοκομείο Χιρς (το σημερινό Ιπποκράτειο), τα ορφανοτροφεία Καρόλου Αλλατίνικαι Μάιρ Αμποάβ, το Άσυλο Ψυχοπαθών Λιέτο Νοάχ, το υγειονομικό ίδρυμα Μπικούρ Χολίμ κι αργότερα το Γηροκομείο Σαούλ Μοδιάνο. Αναμορφώνεται ακόμα η εκπαίδευση με τον εκσυγχρονισμό των δεκάδων ενοριακών σχολείων. Η Κοινότητα διαθέτει πάνω από 30 μεγάλες Συναγωγές, δεκάδες ευκτήριους οίκους και τη μεγάλη παραδοσιακή σχολή Talmud Tora Hagadol. Διαθέτει, τέλος, πλήρη οργάνωση περίθαλψης και ενίσχυσης, των αναξιοπαθούντων μελών της και παροχής κάθε φύσης υπηρεσιών (θρησκευτικών, υγειονομικών κ.α.). Το 1887, ο Ραβίνος Ιακώβ Κόβο αντικατέστησε τη ραβινική τριανδρία και διορίστηκε στο αξίωμα του Αρχιραβίνου (χαχάμ μπασί). Στο τέλος του 19ου αιώνα, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ξεπερνούν τις 80.000 ψυχές και αποτελούν το 50% του συνολικού πληθυσμού της πόλης (173.000 κατοίκων).

Η Κοινότητα θα δεχθεί, το 1891, χιλιάδες πρόσφυγες θύματα των πογκρόμ στην τσαρική Ρωσία και θα τους στεγάσει μαζί με τα θύματα της πυρκαγιάς του 1890 (και αργότερα της πυρκαγιάς του 1917) στους αναδημιουργημένους συνοικισμούς του Βαρόνου Χιρς, της Καλαμαριάς, του Ρεζή Βαρδάρ κ.α.

Συνοικισμός Ρεζή Βαρδάρ, 1917